انتخاب جنسیت فرزند به روش علمی

گفت‌وگو با دکتر ملک‌منصور اقصی، متخصص بیماری‌های زنان و زایمان و نازایی

 

نخستین نوزاد انتخاب جنسیت‌شده با روش تشخیص ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی (PGD) در کشورمان پسری است که به‌تازگی تولد یک‌سالگی‌اش را جشن گرفته است. دکتر ملک‌منصور اقصی، متخصص بیماری‌های زنان و زایمان، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران و عضو گروه عمل لقاح خارج رحمی (IVF) بیمارستان مهر تهران، علت تأخیر در اعلام خبر موفقیت پژوهشگران ایرانی در تشخیص ژنتیکی جنسیت جنین‌های انتقالی به روش لقاح خارج رحمی را اطمینان از سلامت کامل نوزاد بیان می‌کند. هم‌اکنون نوزادان دختر و پسر دیگری هم متولد شده‌اند که با استفاده از این روش جنسیت آنها انتخاب شده. چند مادر هم در انتظار تولد فرزندان با جنسیت انتخابی هستند. اما برخلاف انتظارِ اغلب خانواده‌ها، این روش که حدود دو سال است در برخی از کشورهای پیشرفته استفاده می‌شود برای تحقق خواستة والدین در داشتن فرزند دختر یا پسر نیست و عمدتاً با هدف انتخاب جنسیت فرزندان زوج‌هایی مورد استفاده قرار می‌گیرد که در معرض ابتلا به بیماری‌های ژنتیکی وابسته به جنس نظیر هموفیلی هستند. چرا نمی‌توان از این روش برای تعیین جنسیت فرزند استفاده کرد؟ از لحاظ اخلاقی درست است که والدین جنسیت فرزندشان را خودشان تعیین کنند؟ تعیین جنسیت نوزادانی که متولد می‌شوند اِعمال نوعی تبعیض جنسی در جامعه نخواهد بود؟ دکتر اقصی موفقیت در این روش را حاصل تلاش گروه عمل لقاح خارج رحمی بیمارستان مهر تهران می‌داند، شاملِ دو متخصص دیگر بیماری‌های زنان و زایمان (دکتر مهرا کتابی و دکتر شهرزاد انصاری)، یک متخصص جنین‌شناسی (لیلا باجلان)، و یک متخصص ژنتیک (دکتر سعیدرضا غفاری). دکتر اقصی در این گفت‌وگو به سؤالات مطرح در زمینة تولد فرزندان با جنسیت منتخب پاسخ داده است.

 

* آقای دکتر، منظور از انتخاب جنسیت فرزند چیست و چه اهمیتی دارد که والدین جنسیت فرزندشان را خودشان انتخاب کنند؟

 

○ به‌طور طبیعی تخمک‌ها همیشه یک کروموزوم X دارند؛ اما اسپرم‌ها بعضی دارای کروموزوم X و برخی دارای کروموزوم Yاند. اگر یک اسپرم حاوی کروموزوم X با یک تخمک ترکیب شود، جنینی به‌وجود می‌آید با دو کروموزوم X یعنی کودک دختر است و اگر یک اسپرم حاوی کروموزوم y با تخمک ترکیب شود، کودک دارای الگوی کروموزومی XY، یعنی پسر خواهد بود. در واقع کروموزوم جنسی تخمک‌ها همیشه X است و این اسپرم‌ها هستند که ممکن است X یا Y داشته باشند. در حالت طبیعی، در حدود 49 درصد کودکان دختر و 51 درصدشان پسر می‌شوند. از قرن‌ها پیش این بحث مطرح بوده است که آیا می‌توان جنسیت کودک را انتخاب کرد. در گذشته و حال معمولاً هدف از این انتخاب جنسیت کودک تمایل والدین به فرزند پسر یا دختر بوده است. مثلاً خانواده‌ای چند فرزند پسر داشته است و ترجیح می‌داده دختر داشته باشد یا برعکس. اما در قرن بیستم میلادی انتخاب جنسیت فرزند ابعاد دیگری یافت. دیگر مسئله فقط ترجیح دادن جنسیتی خاص از سوی پدر و مادر نبود. برخی از بیماری‌های ژنتیکی وابسته به جنس‌اند یعنی فقط یک جنس به این بیماری‌های مبتلا می‌شود. مثلاً بیماری هموفیلی یا بیماری تحلیل عضلانی دوشِن. در خانواده‌ای می‌بینیم که دو پسر وجود دارد که هر دو به بیماری دوشن مبتلایند. آنها به فلج پیش‌رونده دچار می‌شوند و در نوجوانی می‌میرند. در این خانواده اگر فرزند سوم هم پسر شود، به وضعیت سایر فرزندان دچار می‌شود. بنابراین تنها راه داشتن فرزند سالم برای این خانواده آن است که دختر باشد.

 

 * انتخاب جنسیت فرزند به روش علمی اولین بار چگونه انجام شد؟

 

 ○ اولین بار خانم کرن و رابرت وینستون برای چند زوجی که فرزندان مبتلا به دوشن داشتند، طی عمل لقاح خارج رحمی، جنسیت جنین‌ها را تعیین کردند. این شروع ماجرا بود. به‌تدریج تعیین جنسیت جنین ابعاد دیگری پیدا کرد و موضوع از تعیین کروموزوم‌های جنسی فراتر رفت. متخصصان می‌توانستند یکی از سلول‌های جنین را جدا کنند، بعد هستة آن سلول را خارج و کروموزوم‌ها و ژن‌هایش را بررسی و مطالعه کنند. در نتیجه علم جدیدی پایه‌گذاری شد به نام تشخیص ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی. بنابراین یک موضوع سادة انتخاب جنسیت ابعاد وسیعی پیدا کرد.

 

* چه روش‌هایی برای تعیین جنسیت جنین استفاده می‌شود؟

 

 ○ بیش از یک روش برای تعیین جنسیت جنین وجود ندارد. این تصور قدیمی عامه که اگر فلان کار را انجام دهند فرزندشان دختر یا پسر می‌شود، درست نیست. خانم پروفسور ساندرا کارسون مطلعات زیادی در این زمینه انجام داده است. او چند سال قبل رئیس انجمن نازایی امریکا بود و براساس مطالعاتش، توصیه‌هایی که بسیاری از مردم به آنها عمل می‌کنند مثل فلان غذا را خوردن، فلان زمان آمیزش کردن، یا با فلان ماده بدن را شست‌وشو دادن در جنسیت جنین تأثیری ندارد. تنها روشی که برای این کار وجود دارد، تشکیل جنین‌ها و انتقال جنین‌های با جنسیت منتخب از بین آنها به داخل رحم است. با این روش، جنسیت جنین قطعی است. اما احتمال موفقیت بارداری موضوع دیگری است، مانند سایر موارد لقاح خارج رحمی.

 

*یعنی با تشخیص ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی، شانس موفقیت باروری تغییر می‌کند؟

 

 ○ اخیراً در مجلة پزشکی نیوانگلند، که شاید معتبرترین نشریة پزشکی جهان باشد، مقاله‌ای در این زمینه منتشر شد. در مطالعه‌ای در 500 نفر از زنان با سن بالا که قصد بچه‌دار شدن داشتند، تشخیص ژنتیکی انجام شده بود تا ببینند که آیا اینها از نظر کروموزومی مشکلی دارند یا خیر. مشاهده شده بود زمانی که سلول از جنین برداشت می‌شود، درصد زیادی از جنین‌ها خراب می‌شوند و در نتیجه باروری درصد کمی از این زنان موفقیت‌آمیز است. یک هفته بعد، پروفسور ژاک کوهن در نیوجرسی امریکا، یکی از شاخص‌ترین افراد در تشخیص ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی، نقد تندی علیه این مقاله نوشت. وی ادعا کرد که در تحقیق مذکور افرادی که این تشخیص انجام داده بودند تجربة کافی برای این کار را نداشتند و نباید این‌همه جنین از بین برود.

 

* بنابراین، تنها روش علمی مورد تأیید برای تعیین جنسیت جنین تشخیص ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی است و هیچ روش سنتی دیگری وجود ندارد؟

 

 ○ بله، کاملاً درست است.

 

* پس این آرزوی پدر و مادرها که بتوانند خودشان جنسیت فرزندشان را تعیین کنند هنوز هم محقق نشده است؟

 

○ متأسفانه ذهنیتی که بسیاری از مردم ما از تعیین جنسیت دارند غیرعلمی است. فکر می‌کنند علم به جایی رسیده است که بتوانند به‌سهولت همة ویژگی‌های فرزندشان را تعیین کنند. جنسیت، رنگ چشم و… یعنی بتوانند بچه‌شان را خودشان طراحی کنند. البته درحال‌حاضر تمام این دستکاری‌ها ممکن است، ولی اصلاً کار آسانی نیست و جنبة تفننی هم ندارد. روش‌هایی که برای این منظور به‌کار می‌رود بسیار پرهزینه و حساب‌شده است.

 

* یعنی همه نمی‌توانند از این روش استفاده کنند؟

 

○ البته ما تعیین جنسیت جنین را برای همه انجام نمی‌دهیم. خانواده‌ای به ما مراجعه کردند که سه دختر و یک پسر داشتند. پسر جوان آنها در اثر تصادف فوت کرده بود و زندگی این خانواده داشت از هم می‌پاشید. پدر و مادر خانواده با مرگ فرزند تعادل روحی‌شان را کاملاً از دست داده بودند. ما با آنها صحبت کردیم که بالاخره سه بچة دیگر هم دارند. اما پدر و مادر فکر می‌کردند که همة مشکلاتشان با تولد یک پسر برطرف می‌شود. ما جنین پسری را از میان جنین‌های تشکیل‌شده انتخاب کردیم و در رحم گذاشتیم. اما فرض کنید که زن و مرد تازه‌ازدواج‌‌کرده‌ای بیایند و فرزند پسر یا دختر بخواهند. برای آنها تعیین جنسیت جنین را انجام نمی‌دهیم.

 

* تعیین جنسیت جنین قبل از تولد چه جنبه‌های اخلاقی مثبت و منفی دارد؟

 

○ اخیراً خانم پروفسور ساندراپارسون در کنگره‌ای دربارة جنبه‌های اخلاقی تعیین جنسیت سخنرانی کرد. در بخشی که مربوط به پیشگیری از ابتلا به بیماری‌ها می‌شود، جای هیچ‌گونه تردیدی نیست و همه موافق‌اند که باید از این روش استفاده شود. اما فرض کنید که زوجی یک پسر دارد و حالا می‌خواهد فرزند دومش دختر باشد. فرزند بعدی را به دنیا می‌آورد که باز هم پسر است، فرزند سوم و چهارم هم پسر است. در چنین مواردی تا چه اندازه می‌توان از روش تعیین جنسیت سود جست؟ دو بحث وجود دارد. اول آنکه انسان حق انتخاب دارد. علم پزشکی روش‌هایی را جلو بیمار می‌گذارد و او می‌تواند انتخاب کند. مثلاً برای به دنیا آوردن بچه می‌توان سزارین کرد یا زایمان طبیعی. امروزه این حق را برای بیمار قائل می‌شوند که بتواند روش درمانی، بیمارستان یا پزشک معالج خود را انتخاب کند. البته ابعاد اخلاقی انتخاب جنسیت فرزند در مقابل مباحثی مانند تخمک اهدایی، رحم اهدایی، جنین اهدایی، انجماد جنینی، پیوند اعضا، سلول‌های بنیادی یا مرگ مغزی بسیار کوچک‌تر است، یعنی تصمیم‌گیری در موردش نسبتاً ساده‌تر است. بحث دوم، امکان استفاده از شیوة تعیین جنسیت برای کمک به تنظیم خانواده در برخی جوامع است. درحال‌حاضر که تعیین جنسیت جنین به روش تشخیص ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی چندان آسان نیست، جایگاه مقبولی در تنظیم خانواده ندارد. ولی در آینده ممکن است این روش به‌راحتی انجام شود.

 

* چه قوانینی برای آن وجود دارند؟

 

 ○ ببینید، قوانینی که درحال‌حاضر برای لقاح خارج رحمی در امریکا و اروپا وجود دارد کاملاً متفاوت‌اند. در آلمان، انجماد جنین ممنوع است، اما در فرانسه نه. در ایتالیا، از چند سال گذشته، اهدای تخمک و جنین و استفاده از رحم اجاره‌ای ممنوع شده است و قوانین سختی برای آن وجود دارد، حال آنکه در 60 کشور این کار مجاز است. در مقاله‌ای خواندم که در ژاپن انتقال تخمک یا جنین به زنان یائسة بدون شوهر ممنوع است. اما در سایت‌های خبری دیدم که اولین زن ژاپنی بدون شوهر در 60 سالگی با جنین اهدایی باردار شده است. او برای این منظور به امریکا رفته است. هر کشوری قوانین جامعه‌اش را با شرایط بومی‌اش تعیین می‌کند.

 

 * در کشور ما، قانون مشخصی برای تعیین جنسیت جنین وجود دارد؟

 

○ خیر، البته بحث حقوقی این مسئله بسیار آسان‌تر از موضوعاتی نظیر جنین اهدایی است. در این مورد زن و مردی که قصد دارند جنسیت فرزندشان را تعیین کنند و می‌شود این کار را برایشان انجام داد کاملاً مشخص و محدودند. به عبارتی دیگر، تعداد افرادی که برای تعیین جنسیت به ما مراجعه می‌کنند زیاد نیستند. در مقایسه، تعداد زنانی که با سن بالای 50 سال برای باردار شدن مراجعه می‌کنند خیلی بیشتر است. در ایران هیچ محدودیت سنی در این مورد نداریم. برای تعداد جنین‌هایی که باید به داخل رحم منتقل شوند هم محدودیتی نداریم، درحالی‌که در تمام کشورها محدودیت‌های قانونی وجود دارد زیرا بارداری‌های چندقلویی پرعارضه‌اند. در زمینة استفاده از سلول‌های بنیادی انسانی و کاربرد آنها در انسان زنده هم در بسیاری از کشورها ممنوعیت وجود دارد. اما ما محدودیتی از این بابت نداریم و شاید قضیة تعیین جنسیت جنین از نظر قانونی در اولویت آخر باشد.

 

*در کشور ما، در همة مراکزی که عمل لقاح خارج رحمی انجام می‌شود، تعیین جنسیت جنین امکان‌پذیر است؟

 

○ دقیقاً اطلاع ندارم، ولی فکر می‌کنم همة مراکز بتوانند این کار را انجام دهند. روند کار به‌طور خلاصه آن است که ما برای تعیین جنسیت جنین با روش لقاح آزمایشگاهی جنین‌هایی را درست می‌کنیم. هستة یکی از سلول‌های جنین را جدا می‌کنیم و می‌فرستیم برای متخصص ژنتیک. متخصص ژنتیک با امکاناتی که دارد می‌تواند کروموزوم‌های آن هسته را ببیند؛ مثلاً می‌تواند کروموزوم 21 را ببیند که آیا به‌جای دو تا، سه تا نشده است که اگر سه تا باشد، سندروم داون مطرح است و جنین را از بین می‌برد. متخصص ژنتیک می‌تواند کروموزوم‌های جنسی را ببیند و تشخیص دهد که جنین دختر است یا پسر. حتی این متخصص ژن‌ها را می‌بیند. در بیمارستان مهر تهران، می‌توانیم کروموزوم‌های 16، 18، 21 و کروموزم‌های جنسی را ببینیم. در مورد کروموزوم‌های دیگر، باید دستگاه‌های لازم خریداری شوند. درحال‌حاضر، در جهان مطالعه بر روی 16 کروموزوم‌ اصلی انجام می‌شود. توجه داشته باشید که این کار باید بسیار سریع انجام شود و فقط حدود 24 ساعت برای آن وقت هست، نمی‌توان جنین را روزها بیرون از رحم نگه داشت. البته فقط یک جنین هم نیست. برای هر زوج، متخصص ژنتیک باید در عرض 24 ساعت 16 زوج کروموزوم هستة هفت سلول را بررسی و اعلام کند که کدام جنین خوب است و کدام جنین بد. این کار باید خیلی سریع انجام شود. فکر می‌کنم فقط چهار، پنج مرکز در دنیا با چنین توان و قدرتی وجود داشته باشد. البته پیشرفت بسیار سریع است.

 

*چه آینده‌ای را برای روش ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی پیش‌بینی می‌کنید؟

 

○ فکر می‌کنم که در پنج سال آینده اتفاقات عجیبی در این زمینه خواهد افتاد. ارزش این روش در این نیست که بگوید جنین پسر است یا دختر، بلکه اهمیتش آن است که بتوانیم یک سلول را از جنین جدا کنیم، هسته‌اش را بیرون بیاوریم، کروموزوم‌هایش را ببینیم. بعد جنین را بگذاریم در رحم و بچة سالم به دنیا بیاید.

 

*زوج‌هایی که برای بچه‌دار شدن به مراکز شما مراجعه می‌کنند تا چه اندازه تمایل دارند که خودشان جنسیت فرزندشان را تعیین کنند؟

 

○ خیلی از زوج‌ها چنین تمایلی دارند. البته ما برای آنها توضیح می‌دهیم که برای زوجی که اصلاً بچه‌ای ندارند بی‌معنی است که چنین درخواستی داشته باشند، چون ممکن است جنین‌هایی در حین تعیین جنسیت از بین بروند. اما فرض کنید که با خوردن یک قرص می‌توانستیم جنسیت جنین را تعیین کنیم. در این صورت، مسلماً برخورد ما هم متفاوت بود. اگر روش موجود در آینده ساده‌تر شود، مطمئناً درخواست برای آن هم بیشتر خواهد شد. اما درحال‌حاضر وقتی که پیچیدگی‌های این کار را برای زوج‌ها توضیح می‌دهیم، دیگر علاقه‌ای به آن نشان نمی‌دهند.

 

* تعیین جنسیت جنین چقدر هزینه‌بر است؟

 

○ به‌طورکلی هزینة لقاح خارج رحمی در امریکا ده برابر ایران است. هزینة جهانی این عمل در حدود 10 هزار دلار، 5 هزار یورو یا 3 هزار پوند است. هر چقدر عملیاتی که در این ضمن انجام می‌شود پیچیده‌تر باشد، هزینه بالاتر می‌رود. استفاده از روش تشخیص ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی در خارج از ایران مبلغی در حدود 5 تا 10 هزار دلار به مبلغ گفته‌شده اضافه می‌کند، اما در ایران باز هم نسبت یک به ده است.

 

*به زوج‌هایی که به تعیین جنسیت فرزندشان علاقه‌مندند چه توصیه‌ای دارید؟

 

○ توصیه می‌کنم که تصور درستی دربارة تعیین جنسیت جنین داشته باشند. هدف اصلی در استفاده از روش تشخیص ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی مطالعة کروموزوم‌های جنین با هدف تولد فرزندی سالم است و درحال‌حاضر آن‌قدر ساده و سهل‌الوصول نشده است که زوج‌ها بتوانند به‌راحتی بگویند دختر می‌خواهند یا پسر.■

منبع   zanan.co.ir

ای کاش روزی  بیاد که همه ما به این واقعیت برسیم  که  فرزند  باید  صالح و سالم باشه . دیگه پسر یا دختر بودنش مهم نیست .

اما  زحمات  پزشکان  که برای  پیشرفت  علم پزشکیه جای تقدیر داره