از هر دری سخنی ...
خدایا ! تا خدائیش باش ...از هر دری سخنی ...
خدایا ! تا خدائیش باش ...زبان کردی
زبان کردی
زبان کردی یکی از زبانهای شاخه شمال غربی زبانهای ایرانی است که در سرزمین کردستان به آن گفتگو می‌شود. جمعیتهای پراکنده کرد همچنین در جمهوری آذربایجان، ارمنستان، شمال خراسان و در مناطقی از استان گیلان یعنی لوشان و چمخاله و لنگرود نیز زندگی می‌کنند.
شاخه‌های اصلی زبان کردی عبارتند از[1]:
زبان کردی سورانی در عراق زبان رسمی است [2] در حالی که در کشور سوریه ممنوع است. تا اوت ۲۰۰۲ در ترکیه محدودیت‌های شدیدی بر آن (کردی کرمانجی) اعمال می‌شد گرچه هنوز در ترکیه بسیار محدود است .[3]. در ایران نیز در برخی رسانه‌ها امکان استفاده از آن وجود دارد در حالی که استفاده از آن در نظام آموزشی دولتی هنوز صورت نپذیرفته‌است.
فهرست مندرجات[نهفتن] |
تاریخچه زبان کردی
- مقاله اصلی:تاریخ زبان کردی
باستان
... پروفسور ن. مکنزی نوشته است[4] که در نظر اول میتوان انتظار داشت که منظور از زبان مادی زبان کردی است ... معتبرترین زبانشناس زبان کُردی ولادیمیر مینورسکی نیز همین نظر[5] را تایید میکند:
«اگر کردها از نوادگان مادها نباشند، پس برسر ملتی چنین کهن و مقتدر چه آمده‌است و این همه قبیله و تیرهٔ مختلف کرد که به یک زبان ایرانی و جدای از زبان دیگر ایرانیان تکلم می‌کنند؛ از کجا آمده‌اند؟» (مینورسکی ۱۹۷۳)
تئودور نولدکه خاورشناس آلمانی، معتقد است که اگر روزی زبان مادی درست شناخته شود، بدون شک خویشاوندی بسیار نزدیکی با زبان پارسی باستان خواهد داشت. اکنون با کاوش در مناطق غرب ایران از مادها آثاری در تپه هگمتانه در دست است.
میانه و نو
رده‌بندی
لکی از لحاظ ساختار زبانی و اشتراکات واژگانی تشابهاتی با زبانهای فارسی، کردی و لری دارد.[۱]
مقایسه واژگان زبان کردی با دیگر زبانهای هندواروپایی:
| کردی | اوستایی | فارسی | سانسکریت | انگلیسی | زبان آلمانی | لاتین | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ez | azəm | من | aham | I | ich | ego | |
| afrat , Jen | janay | زن | janay- | Woman | Frau | ||
| آسن , | -- | آهن | -- | Iron | Eisen | ||
| 'zîndu "alive" jiyan «to live» | jī-/gay- | زنده "alive", زیستن «to live» | jīvati | vīvus "alive", vīvō "live", vīta "life" | |||
| mang | māh | ماه | mās- | moon, month | Mond, Monat | mēnsis "month" | |
| mirdu "dead", mirdin «to die» | mar-, məša- | مرده "dead", مردن «to die» | marati, mrta- | murder | Mord "murder" | morior "die", mors "death" | |
| ser | sarah | سر | śiras- | dial. harns "brain" | Gehirn "brain" | cerebrum "brain" | |
| sed | satəm | صد | śatam | hundred | Hundert | centum | |
| zānîm «I know» zānîn «to know» | zan- | دانم «I know», دانستن «to know» | jānāti | know | kennen | nōscō, co-gnitus -}} |
نویسه
در گذشته زبان کردی تنها با نویسه فارسی نوشته می‌شد؛ اما پس از جنگ جهانی اول و در پی جایگزینی نویسه فارسی در ترکیه با نویسه لاتین، کردی نیز در این کشور با نویسه لاتین نوشته شد. غیر از این کردهای ساکن در شوروی سابق نویسه سیریلیک به کار می‌بردند. هم‌اکنون در ایران و عراق کردی بانویسه فارسی نوشته می‌شود.[۲] [۳]
واژگان کردی
بخش اصلی واژگان زبان کردی از زبانهای کهن ایرانی است. پس از هجوم اعراب علیرغم گسترش اسلام و به زعم آن فرهنگ و ادبیات عربی در بخش وسیعی از کردستان همچون دیگر مناطق خاورمیانه، به دلایل مختلف از جمله کوهستانی و منزوی بودن محیط زیست کردزبانان، زبان کردی توانست خود را از سیل وام‌واژه‌های زبانهای مجاور از جمله عربی به ویژه در زمینه نوشتار حفظ بنماید. در کردی نوشتاری کمترین درصد واژگان عربی در مقایسه با دیگر زبانهای خاورمیانه که تحت تأثیر زبان عربی قرار گرفته‌اند وجود دارد و البته بیشتر آن تعداد واژگان دخیل نیز لغات مذهبی است.
آواها
زبان کردی دارای ۸ حرف صدادار است:
| کردی | a | e | ê | i | î | o | u | û | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| فارسی | آ (مثل آرام) | ا مثل اشک | ای کوتاه (در فارسی معادل ندارد) | ا مثل امروز | ای (مثل ایلام) | أ (مثل أردک) | او کوتاه (در فارسی معادل ندارد) | او (مثل دوست) |
و نیز دارای ۲۳ حرف بی‌صدا است:
| کردی | b | c | ç | d | f | g | h | j | k | l | m | n | p | q | r | s | ş | t | v | w | x | y | z | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| فارسی | ب | ج | چ | د | ف | گ | ه | ژ | ک | ل | م | ن | پ | ق | ر | س | ش | ت | و (مثل ویژگی) | و (مثلwindow) | خ | ی (مثل یاور) | ز |
ساختار
ضمیر
ضمیرهای شخصی
| آلمانی | کرمانجی | سورانی | کلهری | فارسی | زازایی | تالشی |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ich | ez | min | mi | man | ez | ez |
| du | tu | to | ti | to | tı | te |
| er, sie, es | ew | ew | ewe | u | o, a | av |
| wir | em | ême | îme | mā | ma | ama |
| ihr | hûn | êwe | îwe | şoma | şıma | şema |
| sie pl. | ew | ewan | ewane | îşān / înhā | ê | avon |
| mein(s), mir, mich | min | min | mi(n) | man | mı(n) | me(n) |
| dein(s), dir, dich | te | to | ti | to | to | te |
| sein(s), ihm, ihn | wî | ew | ewe | u | ey | ay |
| ihr(s), ihr, ihr | wê | ew | ewe | u | aye | ay |
| unser(s), uns, uns | me | ême | îme | mā | ma | ama |
| euer(s), euch, euch | we | êwe | îwe | şoma | şıma | şema |
| ihre(s), ihnen, sie pl. | wan | ewan | ewane | îşān / înhā | inan | avon |
ضمیرهای اشاره
ضمیرهای اشاره
| آلمانی | کرمانجی | سورانی | کلهری | پارسی | زازایی |
|---|---|---|---|---|---|
| dieser, diese, diese pl. | ev | em | ev | in, işān / inhā | (ı)no, (ı)na, (ı)nê |
| diesem | vî | em | ev | in | (ı)ney |
| dieser | vê | em | ev | in | (ı)naye |
| diese, diesen | van | em | ev | işān / inhā | (ı)ninan |
ضمیرهای پسوندی
در سورانی و کلهری ضمیرهای پسوندی مانند فارسی هستند. آنها در انتهای کلمه قرار گرفته و دو کلمه را به هم پیوند می‌دهند. مثلا:
| فارسی | سورانی | کلهری |
|---|---|---|
| Mal | Mal | Mal |
| Malam | Malem | Malem |
ضمیرهای پسوندی:
| فارسی | سورانی و کلهری | پس‌آوا | سورانی و کلهری | |
|---|---|---|---|---|
| نامعین | معین | |||
| -am | -em | -m | -ekem | ekêm |
| -at | -et | -t | -eket | ekêt |
| -ash | -î | -y | -ekey | -ekêy |
| -man | -man | -man | -ekeman | -ekêman |
| -tan | -tan | -tan | -eketan | -ekêtan |
| -shan | -yan | -yan | -ekeyan | -ekêyan |
نمونه‌هایی برای حالت مفرد ("Kur" در کردی یعنی پسر):
| فارسی | سورانی و کلهوری | ||
|---|---|---|---|
| نامعین | معین | ||
| Pesaram | Kurem | Kurekem | Kurrekêm |
| Pesarat | Kuret | Kureket | Kurekêt |
| Pesarash | Kurî | Kurekî | Kurekêy |
| Pesarman | Kurman | Kurekman | Kurekêman |
| Pesartan | Kurtan | Kurektan | Kurekêtan |
| Pesarshan pl. | Kuryan | Kurekyan | Kurekêyan |
نمونه‌هایی برای حالت جمع:
| فارسی | سورانی و کلهری | ||
|---|---|---|---|
| نامعین | معین | ||
| Pesaranam | Kuranem | Kurekanem | Kurekanêm |
| Pesaranat | Kuranet | Kurekanet | Kurekanêt |
| Pesaranash | Kuranî | Kurekanî | Kurekanêy |
| Pesaranman | Kuranman | Kurekanman | Kurekanêman |
| Pesarantan | Kurantan | Kurekantan | Kurekanêtan |
| Pesaranshan pl. | Kuranyan | Kurekanyan | Kurekanêyan |
اضافه
در کردی هم مانند دیگر زبانهای ایرانی «اضافه» وجود دارد.
| آلمانی | کرمانجی | سورانی | کلهوری | فارسی |
|---|---|---|---|---|
| Haus | Mal | Mal | Mal | Mal |
| Mein Haus | Mala min | Malî min | Male man |
شکل اضافه در کردی بسیار شبیه فارسی است؛ تنها در گویش کرمانجی هنگامی که اضافه مفرد باشد، بسته به اینکه اضافه مذکر باشد یا مونث به ترتیب پس از آن «ê» یا "a" می‌آید.
شکل‌های «اضافه» در زبان کردی:
| کرمانجی | سورانی | کلهوری | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| حالت‌ها | مفرد مذکر | مفرد مونث | جمع | مفرد مذکر | مفرد مونث | جمع | مفرد مذکر | مفرد مونث | جمع |
| پسوند اضافه | -ê | -a | -ên | -î | -î | -anî | -î | -î | -anî |
در مثال‌های زیر پسوند اضافه پررنگ آورده شده‌است. در زبان کردی خواندگار به معنی شاگرد و مامُستِه به معنی آموزگار است.
| کرمانجی | سورانی | کلهری | معنی |
|---|---|---|---|
| xwendekar-ê mamoste | xwendekar-î mamoste | xwendekar-î mamoste | shagerd-e amuzgar |
| xwendekar-a mamoste | shagerd-e amuzgar | ||
| xwendekar-ên mamoste | xwendekar-anî mamoste | xwendekar-anî mamoste | shagerd-ane amuzgar |
| xwendekar-ên mamoste-yan | xwendekar-anî mamoste-yan | xwendekar-anî mamoste-yan | shagerd-ane amuzgar-an |
همانطور که مشاهده شد در همهٔ گویش‌ها کلمه آموزگار بی‌جنسیت بود و تنها در گویش کرمانجی هنگامی که شاگرد مفرد بود، جنسیت آن تعیین‌کنندهٔ پسوند پس از آن بود.
مثال‌هایی دیگر:
| کرمانجی | سورانی | کلهوری | معنی |
|---|---|---|---|
| Xwendekarê mamoste baş e | Xwendekarî mamoste baş e | Xwendekarî mamoste xas e | Shagerde amuzgar xub ast |
| Ew xwendekarê mamoste dibîne | Ew xwendekarî mamoste debîne | Ewe xwendekarî mamoste wînûd | U shagerde amuzgar (ra) binad |
| Bide Xwendekarê mamoste | Bide Xwendekarî mamoste | Bide Xwendekarî mamoste | Bede shagerde amuzgar |
| Xwendekarê mamoste bide | Xwendekarî mamoste bide | Xwendekarî mamoste bide | shagerde amuzgar bede |
گذشته
در کرمانجی بر خلاف دیگر زبانهای هندواروپایی، شکل گذشته فعل بستگی به این دارد که فعل لازم است یا متعدی. در این نمونه با توجه به اینکه «دیدن» متعدی است و «رفتن» لازم شکل گذشتهٔ آنها در گویش کرمانجی با هم تفاوت دارد.
| آلمانی | کرمانجی | سورانی | کلهری | فارسی |
|---|---|---|---|---|
| Ich sah dich | MinCasus obliquus tuCasus rectus dîtî | MinCasus rectus toCasus obliquus dîtim | MiCasus rectus tiCasus obliquus dîtim | Man to (ra) dîdam |
| آلمانی | کرمانجی | سُرانی | کلهری | فارسی |
|---|---|---|---|---|
| Ich ging | EzCasus rectus çûm | MinCasus rectus çûm | MiCasus rectus çûm | Man raftam |
حال
در کردی زمان حال با پیشوند «د» ساخته می‌شود؛ مانند فارسی پس از «د» ریشه فعل و پس از آن پسوند شخصی می‌آید (مثلا مانند فارس برای اول شخص پسوند «م» می‌آید). در گویش جنوبی -همچنین در چندین لهجه از گویش‌های مرکزی و شمالی- پیشوند «د» نادیده انگاشته تواند شد.
برای نمونه فعل رفتن که ریشه آن در کردی «ç» است، چنین صرف می‌شود:
| آلمانی | کردی شمالی | کردی مرکزی | کردی جنوبی | فارسی |
|---|---|---|---|---|
| Ich gehe | Ez diçim | Min deçim | Mi çim | Man ravam |
| Du gehst | Tu diçî | To deçî | Ti çîd | To ravi |
| Er/Sie/Es geht | Ew diçe | Ew deçe | Ewe çûd | U ravad |
| Wir gehen | Em diçin | Ême deçin | Îme çîm | Ma ravim |
| Ihr geht | Hûn diçin | Ewe deçin | Îwe çin | Shoma ravid |
| Sie gehen | Ew diçin | Ewan deçin | Ewane çin | Ishan ravand |
نمونه‌های دیگری از اول شخص مفرد در پی می‌آید. زیر ریشه فعل‌ها خط کشیده شده‌است.
| آلمانی | کردی شمالی | کردی مرکزی | کردی جنوبی | فارسی |
|---|---|---|---|---|
| Ich mache | Ez dikim | Min dekim | Mi kim | Man konam |
| Ich esse | Ez dixwm | Min dexwm | Mi xwm | Man xoram |
| Ich nehme | Ez digirim | Min degirim | Mi girim | Man guyam |
| Ich weiß | Ez dizanim | Min dezanim | Mi zanim | Man danam |
| Ich komme | Ez têm | Min têm | Min têm | Man ayam |
| Ich töte | Ez dikujim | Min dekujim | Mi kujim | Man kusham |
| Ich sterbe | Ez dimirim | Min demirim | Mi mirim | Man miram |
| Ich lebe | Ez dijîm | Min dejîm | Mi jîm | Man ziyam |
| Ich weine | Ez digrîm | Min degrîm | Mi grîm | Man geryam |
استثنائاً از آنجا که تلفظ «de-ê-im» دشوار است، «têm» تلفظ می‌شود.
فرمان دادن
در زبان کردی مانند پارسی با پیشوند «ب» دستور داده می‌شود. در آغاز پیشوند ب می‌آید و سپس ریشه فعل:
| آلمانی | کردی شمالی | کردی مرکزی | کردی جنوبی | فارسی |
|---|---|---|---|---|
| Mache! | Bike! | Bike! | Bike! | bekon! |
| Iss! | Bixw! | Bixw! | Bixw! | bexor! |
| Nimm! | Bigire! | Bigire! | Bigire! | Begu! |
| Gehe! | Biçe! | Biçe! | Biçe! | bero! |
| Wisse! | Bizane! | Bizane! | Bizane! | bedan! |
| Komme! | Bê! | Bê! | Bê! | bia! |
| Töte! | Bikuje! | Bikuje! | Bikuje! | bekosh! |
| Stirb! | Bimire! | Bimire! | Bimire! | bemir! |
| Lebe! | Bijî! | Bijî! | Bijî! | bezî! |
| Weine! | Bigrî! | Bigrî! | Bigrî! | begery! |
ادبیات
فرهنگ‌های کردی-فارسی
موسسه‌ها:
خودآموزی زبان کردی:
فرهنگها:
کد زبانی
طبقه بندی
زبان کردی عضوی از شاخه شمال‌غربی زبانهای ایرانی است که خود شاخه‌ای از زبانهای هندوایرانی است و آن نیز به نوبه خود شاخه‌ای از زبانهای هندواروپایی است.
پاورقی
- ↑ http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=lki
- ↑ [Http://www.KurdishAcademy.org/english/alphabet/alphabet.html نویسه کردی]
- ↑ مقایسهٔ نویسه‌ها
منابع
- کردها نوادگان مادها - و. مینورسکی - ۱۳۸۲ نشر: ژیار
- مکالمات روزمره زبان کردی. مصطفی خرم دل. سال چاپ: ۱۹۸۱ نشر: انتشارات کردستان
- (برگرفته از کتاب «قاموس زبان کردی»، تالیف عبدالرحیم ذبیحی، چاپ ۱۹۸۸)
- وبسایت کردستان به آدرس: www.sorankurdistani.com
جستارهای وابسته
پانویس‌ها
پیوند به بیرون
- زبانهای ایرانی (به انگلیسی)
سلام.با قسمت سوم خاطرات سرد منتظر نظرتم دوست عزیز