تعدد مشرق و مغرب در قرآن

در پاره ای از آیات قرآن از دو یا چند مشرق و مغرب سخن رفته است؛ ابتدا این آیات را باهم مرور کنیم آنگاه ببینیم آیا آنگونه که قرآن می گوید براستی کره زمین دارای مغربها و مشرقهایی چند گانه است؟

وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کَانُواْ یُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّتِی بَارَکْنَا فِیهَا وَتَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنَى عَلَى بَنِی إِسْرَآئِیلَ بِمَا صَبَرُواْ وَدَمَّرْنَا مَا کَانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَقَوْمُهُ وَمَا کَانُواْ یَعْرِشُونَ(اعراف/137)

و به آن گروهى که پیوسته تضعیف مى‏شدند، [بخشهاى‏] باختر و خاورى سرزمین [فلسطین‏] را- که در آن برکت قرار داده بودیم- به میراث عطا کردیم. و به پاس آنکه صبر کردند، وعده نیکوى پروردگارت به فرزندان اسرائیل تحقق یافت، و آنچه را که فرعون و قومش ساخته و افراشته بودند ویران کردیم.

پروردگار آسمانها و زمین و آنچه میان آن دو است، و پروردگار خاورها.

[هرگز،] به پروردگار خاوران و باختران سوگند یاد مى‏کنم که ما تواناییم،

تا آن گاه که او [با دمسازش‏] به حضور ما آید، [خطاب به شیطان‏] گوید: «اى کاش میان من و تو، فاصله خاور و باختر بود، که چه بد دمسازى هستى!»

پروردگار دو خاور و پروردگار دو باختر.

رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا وَرَبُّ الْمَشَارِقِ(صافات/5) فَلَا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَالْمَغَارِبِ إِنَّا لَقَادِرُونَ(معارج/40) حَتَّى إِذَا جَاءنَا قَالَ یَا لَیْتَ بَیْنِی وَبَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ(زخرف/38) رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَرَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ(رحمن/17)

قبل از پرداختن به تفسیر آیات، توضیح یک مطلب ضرورت دارد:

کره زمین، دارای دو قطب مغناطیسی است که شمال و جنوب خوانده می‌شود. از طرف دیگر، چون زمین دارای دو حرکت وضعی (به دور خود) و انتقالی (به دور خورشید) است، به نظر می‌آید که خورشید صبحگاهان از یک طرف خارج می‌شود و کم کم بالای سر ما می‌آید و سپس شامگاهان در طرف دیگر فرو می‌رود. در عرف مردم و اصطلاح علمی آن طرف که خورشید طلوع می‌کند، «شرق» و آن طرف که خورشید غروب می‌کند، «مغرب» نامیده می‌شود.

نکته یاد شده ظاهر قضیه است. با دقت عقلی و علمی ثابت می‌شود که زمین مشرق‌ها و مغرب‌های متعدد دارد. برخی از دلایل نکته اخیر عبارتند از:

1. چون زمین به شکل کره است و به دور خورشید حرکت می‌کند در هر نقطه زمین یک مشرق و مغرب و اثر طلوع مکرر خورشید پیدا می‌شود.

2. خورشید در هر روز در ساعت معین طلوع و غروب می‌کند که با ساعت طلوع و غروب روز قبل و بعد متفاوت است. بنابراین، به تعداد روزهای سال مشرق و مغرب داریم.

3. برای هر انسانی شش جهت متصور است، پس طلوع و غروب، با توجه به جایگاه هر کس، متفاوت است.

نتیجه: در ظاهر یک مغرب و مشرق بیش‌تر نیست، ولی در واقع مشرق‌ها و مغرب‌های متعدد وجود دارد. بنابراین، تعبیر به مشرق و مغرب (بقره / 115) یا مشارق و مغارب (معارج / 40) با مبانی علمی منافی نیست.

در مورد آیه یاد شده در پرسش «رب المشرقین» و رب المغربین» (الرحمن / 17) چند احتمال تفسیری داده شده است.

1. مقصود از مغرب، مغرب تابستان و زمستان و مقصود از دو مشرق، مشرق تابستان و زمستان است که با همدیگر متفاوتند، چنان که حضرت علی(ع) در این باره می‌فرماید: «مشرق تابستان و زمستان هر کدام بر حد خود است»[1]

توضیح این که: مشرق ها و مغرب های متعددی وجود دارد، ولی نهایت آنها در تابستان و زمستان است، زیرا در دوران آغاز تابستان و زمستان خورشید به حداکثر و حداقل اوج خود می‌رسد. که از آنها به مدار شمالی و جنوبی تعبیر می شود و مدارهای دیگر در بین او دو قرار دارند. بنابراین، چون مشرق ها و مغربها بین این دو جای دارند. در این آیه واژه «المشرقین و المغربین» به صورت مثنی به کار رفته است.

2. مقصود از دو مشرق و دو مغرب، مشرق و مغرب خورشید و ماه است. طبق این تفسیر، چون ماه و خورشید هر کدام طلوع و غروب خاص خود را دارند، واژه مثنی به کار رفته است.

3. مقصود از مشرقین پیامبر اکرم(ص) و امیرالمؤمنین(ع) هستند. و مراد از مغربین امام حسن(ع) و امام حسین(ع). این مطلب بیان باطن یا تأویل آیه است که در طلوع اسلام پیامبر(ص) و علی(ع) بودند و امام حسن و امام حسین(ع) در دوره غروب اسلام اصیل از صحنه جامعه.(2)

برای آگاهی بیشتر ر.ک:

1. پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، محمد علی رضایی اصفهانی، ص 191 ـ 195.

2. تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ص 120 و 121.

3. مجمع البیان، علامه طبرسی، ذیل آیه.

---

1. نورالثقلین، هویزی، نوشته التاریخ العربی، ج 7، ص 213.

2. پرسمان، دی 1382، شماره16، با تصرف