معرفی خواجه عبد الله انصاری

معرفی خواجه عبد الله انصاری

و الهی نامه

ابواسماعیل عبدالله بن محّمد الانصارى الهروى:

خواجه عبدالله انصاری مشهورترین نثر عرفانی نویس و مقدم بر همه ایشان است وی در اواخر قرن چهارم (396) متولد و در 481 هجری از جهان رفت سخنان و مقالات و آثار متعددی از او به فارسی و عربی به جای مانده است که مشهورترین آنها منازل السائرین و طبقات الصوفیه و مناجات نامه اوست و سخنانی را که در تفسیر قرآن مجید از دیدگاه عارفان گفته، شاگرد دانشمند او میبدی در تفسیر کشف الاسرار و وعدةالابرار (در نوبت سوم) مذکور داشته است و به همین سبب تفسیر وی به نام استادش تفسیر خواجه عبدالله انصاری مشهور شده است.

الهی نامه  :

مناجات نامه یا الهی نامه رساله ای عرفانی ـ ادبی به فارسی، شامل بخشی از مناجات ها و سخنان عرفانی ـ حکمی "خواجه عبدالله انصاری" ( متوفی 481 ق )، مفسّر، فقیه، واعظ، ادیب و عارف پر آوازه سده پنجم ق است.

سبک و ساختار این رساله و همچنین مشابهت برخی عبارات و مطالب آن با دیگر آثار خواجه عبدالله انصاری و نیز تکرار بسیاری از بندهای آن در سایر مصنّفات او در انتساب آن به خواجه جای تردیدی باقی نمی گذارد. امّا طرف دیگر این امر نشان از آن دارد که این رساله تألیف مستقلی نیست، بلکه گزیده ای است از مناجات ها و کلمات قصار عرفانی او که، در سده های بعد، به همّت مریدان یا علاقه مندان او جمع آمده و چون، اکثر مناجات های آن با خطاب "الهی" آغاز شده است، آن را "الهی نامه" نامیده اند.

الهی نامه که از قدیم ترین و مهم ترین متون عرفانی فارسی است، شامل مناجات ها، دعاها و سخنان وجد آمیز عرفانی در قالب نثری مسجع و موزون است. از این رو، هم از لحاظ عرفانی و هم از نظر ادبی اثری  ارزشمند است.

خواجه عبدالله انصاری نخستین نویسنده ای است که معانی بلند عرفانی را در قالب نثر مسجّع بیان داشته او در سجع پردازی این اثر بیش تر به شیوه ی کلمات قصار و نزدیک به شعر است. خواجه در حوزه ی مناجات بیش ترین سجع را به کار برده که البته قالب اکثر این مناجات ها و برخی از قطعات آن ها، علاوه بر موسیقی بیرونی، از موسیقی درونی نیز برخوردار است و در آنها آهنگ خوش کلام و معانی بلند عرفانی و دینی در هم آمیخته است. او نخست مفهومی را در قالب نثر سلیس و روان و در عین حال موزون و سپس همان را در قالب شعری دلکش بیان می کند، به گونه ای که نه تنها گسستگیی میان اجزاء کلام واقع نمی شود، بلکه حفظ رابطه فنّی و معانیی نظم و نثر بر زیبایی و دلنشین کلام می افزاید. این شیوه نگارش، یا به تعبیری بهتر، املای خواجه تأثیر بسیاری در متون ادبی ـ عرفانی سده های بعد بر جای نهاد.

با این همه می توان گفت که الهی نامه، صرف نظر از جنبه ادبی آن، از جنبه فنی آن نیز به عنوان ابزاری برای بیان معانی عرفانی شایان اهمیت است؛ به گفته مولایی،  آشنا ترین و کهن ترین کاربرد سجع در کلمات قصار صوفیان بیش تر مسجع و به زبان رمز اشارت بیان می شود. کوتاهی جملات و فشردگی معنی در سجع یکی از بهترین شیوه ها برای انتقال رموز و اشارات عرفانی است و از این رو صوفیان، برای بیان اندیشه ها و تجارب و تعالیم عرفانی، از این شیوه بهره گرفته اند.

الهی نامه، هر چند رساله ای عرفانی است، از جهت تعلیمی و حکمی نیز قابل توجه است؛ از همین روست که محتوای کلمات قصار خواجه را بر سه گونه دانسته اند:

عرفانی حکمی و تعلیمی.

از آنجا که این رساله گزیده ای از آثار مختلف خواجه است، مباحث عرفانی آن نیز متنوع است و از اصول و مبانی عرفانی تا سلوک عملی، احکام و مقررات دینی و زهد آمیز را شامل می شود. مؤلف، که در شمار صوفیان متشرّع و از پیروان مکتب "صحو" است، در این رساله گاه همچون عارفی شوریده و سُکری مشرب نمایان می شود حتی سخنان شطح آمیز بر زبان می آورد. به گفته ی خود وی "آنچه حسین منصور گفت من گفتم، امّا او آشکارا گفت من بنهفتم". با این همه، سعی او بر آن است که از حدود شریعت تجاوز نکند و برآن است که سلوک و وصول به حقیقت بدون شریعت امکان ناپذیر است. مهم ترین مباحث عرفانی این رساله عبارت است از:

1. توحید، آفرینش، تجلی ذات و صفات، عشق و عنایت، ابلیس و موضوع تقدیر، علم و عمل، ذمّ کرامت و نکوهش معرف رسمی و عبادت بر سبیل عادت.

 او اصل توحید را خارج از حیطه ی عقول و عین آن را مصمون از توهم و همچنین آن را یگانه بودن از غیر خداوند می داند و می گوید: "توحید آن نیست که برسر زبان داری ؛ توحید آن است که درمیان جای داری".

از این رساله نسخه های متعددی در دست است؛ مهم ترین آن ها نسخه ی متعلّق به کتابخانه ی  "ایا صوفیه" است که، در (855 ق)، به خطّ نسخ کتاب شده است.

الهی نامه، نخستین بار ضمیمه رسائل خواجه عبدالله انصاری، به کوشش "سلطان حسین تابنده گنابادی"، در تهران، (1319 ش)، چاپ شد و بعدها نیز همین چاپ، با تصحیح و مقاله مجدّد "وحید دستگردی"، در (1349 ش)، انتشار یافت، پیش از آن، به صورت مستقّل، در (1341 ش)، در کابل، چاپ شده بود. مهم ترین چاپ آن به کوشش "محمد سرو مولایی"، ضمن مجموعه رسائل فارسی خواجه عبدالله انصاری، در (1377 ش) صورت گرفته است. علاوه بر آن، بارها به زبان انگلیسی ترجمه شده است.

---

برگرفته از دانشنامه زبان و ادب فارسی