من شاه نیستم!

به مناسبت 21بهمن ماه سالروز درگذشت کریم خان زند

نیمه دوم قرن دوازدهم است. نادر رفته و جانشینانش  نیز نه هیبت  او را دارند که با ترس و ارعاب به اداره مملکت بپردازند و نه عقل و تدبیری که به مدد آن بتوانند سر رشته امور را به دست گیرند. به جز خراسان که پایتخت نادر بود و هنوز تا حدودی تحت سلطه جانشینانش مانده بود، بقیه مناطق ایران عرصه تاخت و تاز مدعیان بود. شدیدترین درگیری ها در غرب ایران بین سران ایلات درگرفت. ابوالفتح خان حاکم اصفهان، علی مردان خان یکی از خانهای زند و کریم خان از ایل لک که موفق شده بود کل همدان را زیر نفوذ خود بگیرد. علی مردان خان و کریم خان به زودی به این نتیجه رسیدند که برای موفقیت باید با هم شوند و حاصل این اتحاد تسلیم شدن ابوالفتح خان بود که  در مقابل لشکریان این دو خان تاب مقاومت نیاورد و با شرط پیوستن به  اتحاد آنان تسلیم شد.

کریم خان هیچ گاه حاضر نشد عنوان "شاه" بر خود گذارد و یا کاخ و قصر بارگاه برای خود بسازد، همواره خود را "وکیل الرعایا"  می نامید

این پیمان سه جانبه خیلی دوام نیاورد و پس از اندک زمانی همه چیز به نفع کریم خان تمام شد. خان زند به سرعت به قلع و قمع دیگر رقبا از جمله محمد حسن خان قاجار و آزاد خان افغان که از پریشانی اوضاع ایران سود برده و به جولان در خا ک ایران پرداخته بود، مشغول شد. بی شک کینه جویی آقا محمد خان از لطفعلی خان و دیگر اعضای خاندان زند، به تلافی همین شکستی سختی بود که ایل قاجار از کریم خان متحمل شده بود.

امروز هنگامی که کتاب قطور تاریخ ایران را ورق می زنیم در بین صفحات درخشان این کتاب، عصر کریم خان زند نیز به چشم می خورد. در کارنامه وی علاوه بر سرکوب شورشیان و مدعیان قدرت و آرام کردن اوضاع ایران پس از سال ها آشفتگی اقدامات مثبت و موثر دیگری به چشم می خورد:

توسعه بازرگانی ایران از طریق برقراری ارتباط با نمایندگان شرکت های تجاری اروپایی و تاسیس تجارتخانه های متعدد در شیراز، سرکوب شورش میر مهنا که برای مدت های مدید امنیت تجارت در خلیج فارس را به خطر انداخته بود، پایان دادن به سلطه هلندی ها  در خلیج فارس، الحاق بصره به عنوان یکی از بنادر بسیار مهم در تجارت خلیج فارس که سبب مختل شدن بازرگانی انگلیسی ها در منطقه شد،به ایران، اقدامات رفاهی و عمرانی متعدد درشیراز مثل بنای بازار و مسجد وکیل بازسازی مقبره های حافظ و سعدی و… 

اما آنچه باعث می شود از کریم خان چهره ای محبوب در تاریخ ایران بر جای بماند، جنگ و درگیری های او با شورشیان داخلی و یا از بین بردن نفوذ بیگانگاه در خلیج فارس نیست بلکه منش و رفتار بزرگوارانه اوست.

وی هیچ گاه حاضر نشد عنوان "شاه" بر خود گذارد و یا کاخ و قصر بارگاه برای خود بسازد، همواره خود را "وکیل الرعایا"  می نامید و به شهادت تاریخ تا جایی که می توانست سعی می کرد در خدمت مردم باشد. کریم خان به خوبی دریافته بود که شکوه و شوکت پادشاهان ناپایدار است و تخت پادشاهی هیچ گاه به صاحبانش وفادار نبوده است. او می دانست که  قاضیان نهایی اعمال و رفتار او مردم خواهند بود؛ اگرچه با زور و اجبار امروز بتواند حکومت کند لیکن به هر حال روزگاری خواهد رسید که همین قاضیان منصف رای خود را بر صفحات تاریخ برای آیندگان خواهند نگاشت. از این رو تمام هم و غم خود را  برای رسیدگی به احوال مردم و تلاش برای تامین رفاه آنها صرف کرد. اگر چه بررسی های تاریخ نشان می دهد که اقدامات رفاهی و به خصوص عمرانی خان زند بیشتر محدود به پایتختش شهر شیراز بود اما به هر حال خوی و خصلت ساده زیستی و مردم داری وی، برای همیشه تاریخ مثال و الگوی فرمانداری برای سران هر حکومتی خواهد بود.

بی شک مرگ چنین فرمانروایی مصیبتی بزرگ برای مردم عادی و البته شادی عظیم برای کسانی خواهد بود که با آمدن او از رسیدن به اهداف خود محروم مانده بودند. آنگونه که می دانیم لحظاتی پس از بدرود حیات کریم خان ،وارث دشمنان دیرینه خان زند یعنی آقا محمد خان قاجار  به پا خاست و به انتقام کینه دیرینه ای که با کریم خان داشت دست به قلع و قمع گسترده و قتل عام وسیع مخالفانش زد. حکومت آقا محمد سر آغاز یکی از تاریک ترین دوران های تاریخ ایران (سلطنت قاجار) بود.

زهرا محمدی

گروه جامعه و سیاست

برگرفته از سایت تبیان